Werken tot je erbij neervalt

Door: Roos Kuiper

Burnout: dramatische wending
'Ik zat achter mijn bureau en er verscheen een of ander onbenullig mailtje met de vraag waar iets toch gebleven was. Opeens rolden de tranen over mijn wangen en kon ik niet meer stoppen met huilen. Toch wilde ik kost wat kost doorgaan met mijn werk. Een goede collega loodste me onze afdeling af en nam me apart. Pas na twee uur praten had ze me ervan overtuigd dat ik naar huis moest gaan. Eenmaal thuis zat ik op de bank en wist ik echt niet meer wat ik moest doen. Ik kon niet lezen, als ik televisie keek, ging alles langs me heen, ik voelde me enorm besluiteloos en heel paniekerig.'

Zo begon de burnout van Nicolette van Rutten, in het dagelijks leven werkzaam op de marketingafdeling van de ING. De meeste verhalen van mensen die een burnout hebben, zijn redelijk vergelijkbaar. Zo ook het mijne. Toen ik dit artikel begon te schrijven, een half jaar geleden, zat ik zelf tegen een burnout aan. Ik raakte van ieder wissewasje ontzettend gestrest en het kostte steeds meer bloed, zweet en tranen om deadlines te halen. De dag voordat ik instortte, was ik thuis aan het werk en zo gespannen dat ik pas nadat ik twee borrels had achterovergeslagen mijn verhaal kon afmaken. En ik ben de enige niet. Zo ken ik in mijn directe omgeving een gehaaide verkoper die voortdurend in huilen uitbarstte, een zeer bekwame ziekenhuismanager die door acute pleinvrees zijn eigen tuin niet meer in durfde, en een drukbezette eindredacteur bij een omroep die opeens geen auto meer durfde te rijden.

Het leven van mensen die instorten op hun werk neemt meestal een dramatische wending. Lichaam en geest weigeren opeens iedere opdracht en een immense vermoeidheid slaat toe, dikwijls vergezeld van hartkloppingen en paniekaanvallen. Dat Tony Blair er momenteel zo aan toe is, is nog wel begrijpelijk. Maar hoe kan het dat zoveel gewone Nederlandse werknemers zich zo enorm uitputten dat ze er bijna letterlijk bij neervallen?

Beroepsziekte, modeziekte?
Burnout wordt wel dé beroepsziekte van dit moment genoemd. 'De schatting is dat vier tot tien procent van de beroepsbevolking aan dit arbeidsprobleem lijdt', zegt Carien Karsten. Ze werkt als psychotherapeut en managementconsultant bij B&A/Prometheus en geniet inmiddels landelijke bekendheid door de verschillende zelfhulpboeken die ze over burnout schreef. Vast staat dat eenderde van de wao-instroom wordt veroorzaakt door psychische klachten als stress en burnout. Dat zijn ongeveer driehonderdduizend mensen. 'Aan uitkeringen is dat drie miljard euro per jaar', rekent Karsten uit. Ze vist nog wat onderzoeken uit haar archief. 'Zestig procent van de advocaten die in de wao belanden, heeft psychische klachten. Opmerkelijk genoeg vallen onder de risicogroepen ook werknemers die een burnout op kilometers afstand aan zouden moeten zien komen, zoals bedrijfsartsen en huisartsen.

Beroepsziekten zijn aan modes onderhevig, zegt Karsten. 'De term burnout staat niet voor een psychiatrische diagnose, maar is een containerbegrip. Er wordt mee bedoeld dat iemand zich mentaal en fysiek uitgeput voelt, zich vervreemd voelt van zijn omgeving en zich minder competent voelt. Burnout gaat gepaard met psychische en lichamelijke klachten.' In de jaren tachtig belanden mensen voornamelijk vanwege hun rug in de wao, daarna waren diagnoses als whiplash populair en nu heet het burnout.'

Toch uit een burnout zich niet alleen in psychische klachten. Fysiek gebeurt er ook het een en ander met het lichaam (zie kader). Tijdens stressvolle situaties maakt het lichaam stresshormonen aan. Als iemand zich daarna niet flink ontspant, kan het lichaam die hormonen niet allemaal afbreken en blijft het lichaam in een staat van alertheid die vergelijkbaar is met die van een zebra die bedreigd wordt door een leeuw. Mensen die instorten zijn om die reden vaak angstig, krijgen last van fobieën of vertonen agressief gedrag. 'Hun partners kunnen niks goed meer doen en ze vitten op alles en iedereen.' De agressie beperkt zich vaak niet tot verbaal geweld, is Karstens ervaring. 'Ik stel bijvoorbeeld bij ouders altijd de vraag: sla je je kinderen?'

Officiële burnout, wat is dat?
'Mensen met verschijnselen van burnout hebben een keur aan klachten,' zegt coach Wies Weijts nadat ze dik twintig mogelijke symptomen heeft genoemd, variërend van hartkloppingen tot minder gevoel voor humor (zie kader). Weijts werkt als coach en organisatieadviseur op het gebied van verzuimpreventie en reïntegratie bij Schouten en Nelissen. Omdat het ziektebeeld zo moeilijk vast te stellen is, wordt de aandoening vaak in metaforen omschreven, zoals 'een toestand van uitputting die te vergelijken is met het doven van een vuur of met het opbranden van een kaars'.

Amerikaanse onderzoekers stellen dat bij een 'officiële' burnout in ieder geval sprake moet zijn van drie kenmerken: mentale en emotionele uitputting, een geringe betrokkenheid bij het werk en een gevoel van ondermaats presteren. Dikwijls wordt gedacht dat burnout een ander woord is voor overspannenheid, maar er zijn wel degelijk verschillen, zeggen deskundigen. Overspannenheid heeft een duidelijk aanwijsbare oorzaak die in een recent verleden (tot pakweg een half jaar geleden) plaatsvond. Mensen kunnen overspannen raken van bijvoorbeeld ruzie op het werk of een sterfgeval in de familie. Burnout is eerder het gevolg van jarenlange roofbouw, van het jarenlang negeren van stress en lichamelijke klachten. Ook is bij mensen die een burnout hebben 'echt het licht uitgegaan', zoals Weijts het formuleert.

Omdat iemand al jarenlang ongezond leeft, is de weg naar burnout vrijwel altijd een onomkeerbaar proces. 'Mensen die opgebrand raken kunnen niet stoppen, hebben geen momenten van reflectie meer, zitten in een stressglijbaan en het is héél moeilijk daar vanaf te stappen.' Ondertussen krijgen ze van partners, familie en collega's wel degelijk signalen en hints over hun toestand, maar de reactie luidt steevast 'bemoei je er niet mee', want mensen die zich aan het opbranden zijn, zijn uitermate vastberaden om kost wat kost de doelen die ze zichzelf gesteld hebben te behalen.

Voldoende signalen
Achteraf gezien had Nicolette van Rutten voordat ze afbrandde wel degelijk signalen dat het niet goed ging. 'Mijn haar werd dof en begon met plukken uit vallen. Mijn huid werd slecht en ik ging steeds minder eten, omdat ik daar geen tijd meer voor had. Slapen ging opeens slecht en ik werd steeds moe wakker. Maar stoppen kon ik niet. Ik dacht steeds het gaat wel over".'

In de periode voor het definitief instorten, is er sprake van een enorme blikvernauwing. In plaats van op de rem te staan, gaan ze proberen om alles wat mis dreigt te gaan onder controle te houden. Het werk relativeren, lukt niet meer. De dagen op kantoor worden alsmaar langer, de avonden en weekenden steeds korter. 'Allerlei lichamelijke signalen worden genegeerd, mensen die tegen een burnout aan zitten, slikken vaak flinke hoeveelheden paracetamol om hun hoofdpijn, spierpijn of slaapproblemen te onderdrukken', zegt Karsten. Ook sterkere middelen worden vaak niet geschuwd: slaapmiddelen, kalmeringsmiddelen en drank zijn nodig om de spanning te verminderen.

Mensen die geen burnout hebben meegemaakt, zijn ervan overtuigd dat het hen niet zal overkomen. Ze leggen er steeds een schepje bovenop en hebben een grote afkeer tegen vertoon van zwakte. Ook Nicolette van Rutten was voordat ze instortte een echte diehard. 'Ik vind mijn werk gewoon te leuk en het maakt me niet uit of het zes uur of negen uur wordt, het is een hobby geworden, bovendien heb ik een enorme wilskracht. Ik wil altijd een tien of een elf scoren.' Haar attitude werd zeer gewaardeerd op het werk. 'Mensen die heel veel willen en goed zijn in hun werk worden altijd op allerlei projecten gezet, en bij ons is er altijd wel werk. En als er iets dringend afgemaakt moest worden, dan bood ik mezelf altijd aan, want ik had toch geen partner of kinderen. Ook bleef ik altijd op kantoor hangen. Als ik 's avonds had afgesproken met vrienden, dan ging ik daar meestal direct uit mijn werk heen, in plaats van tussendoor eerst even rustig naar huis te gaan.'

Kenmerkende eigenschap: wilskracht
Die werkmentaliteit kan iemand lang volhouden. 'Mensen kunnen jarenlang heel hard werken, veel uren draaien, onder hoge werkdruk presteren voordat ze instorten. Een belangrijke eigenschap van burnoutpatiënten is dat ze een enorme wilskracht hebben', zegt Karsten. Die wilskracht weerhoudt mensen ervan om het tij te keren. Het heeft ook bijna geen zin er iets van te zeggen, weet Nicolette van Rutten uit eigen ervaring. Op haar werk werd ze ook gewaarschuwd voor haar werkdrift, toch ging ze stug door. 'Als ik nu iemand anders burnout zie raken, dan zeg ik het wel. Maar ik weet ook dat ze toch niet luisteren, dat deed ik ook niet.'

Dat uitgerekend zij een burnout kreeg, begreep haar omgeving trouwens niet altijd. 'Mijn ouders riepen "Een jonge meid is niet moe." Pas toen ik ze een paar artikelen over burnout had gegeven, begrepen ze dat het niet tussen mijn oren zat, maar dat ik mijn lichaam had uitgeput.'

Volgens Wies Weijts zijn mensen die een burnout krijgen doorgaans de best presterende jongens en meisjes uit de organisatie. 'Zeer loyale, betrokken, hard werkende, consciëntieuze werknemers. Ze hebben een soort grenzeloosheid in zich, ze combineren perfectionisme met een enorm verantwoordelijkheidsgevoel en zijn heel gevoelig voor waardering van anderen.'

De juiste balans
In het regeringsadvies 'Werken aan balans' schrijft de RMO (Raad voor Maatschappij en Ontwikkeling: een burnout wordt veroorzaakt door een disbalans tussen draaglast en draagkracht in een mensenleven, waardoor mensen geleidelijk aan hun reserves opmaken.' Om stress kwijt te raken, is daarom niet alleen rust nodig, maar moet ook gezocht worden naar de juiste balans. Een weekje vakantie helpt dus niet. Mensen die afgebrand zijn, moeten om te beginnen weer hun lichaam leren kennen. Ook moeten ze leren om met regelmaat pauzes te nemen. Karsten: 'Van hard werken is nog niemand doodgegaan. Wel van te weinig ontspannen.' De meeste boeken en cursussen adviseren om in je agenda 'lummeluurtjes' in te lassen. Dus niet na een heftige vergadering meteen aan de slag gaan met de lijst van actiepunten, maar eerst iets rustigs doen. Op haar burnouttraining leerde Nicolette ook thuis haar dagen in te roosteren met activiteiten en rustpauzes. 'Verplicht zitten vind ik nog steeds moeilijk.'

De echte stresskonijnen onder ons hebben sport en vriendenkring ernstig verwaarloosd om te kunnen blijven presteren op het werk. Weer bewegen en meer leuke dingen doen staat daarom met een uitroepteken bovenaan het huiswerklijstje van de burnoutpreventiecursus. Vaak zijn gestresste mensen een beetje de weg kwijt in het leven en vergeten wat ze ook alweer écht leuk vonden. Het bijhouden van een 'stressdagboek' kan helpen orde op zaken stellen.

Veel dingen tegelijk doen en haasten zijn uit den boze. 'Niet meer door rood rijden, ga gewoon eerder van huis', adviseert journaliste Annegreet van Bergen, die over haar eigen burnoutervaringen een boek schreef. Het is even wennen om niet meer het gaspedaal in te drukken bij oranje, maar het scheelt wel weer een stressmoment (dat bovendien totaal nutteloos is, gezien de minimale tijdwinst die het oplevert).

Geen dwanggedachten meer
Het woordje "moeten", is uit mijn woordenboek geschrapt', zegt Nicolette van Rutten, die bijna hersteld is van haar burnout. Net als veel mensen die afbranden, was ze erg perfectionistisch, loyaal, en voelde ze zich overal verantwoordelijk voor. Zo'n werkhouding gaat gepaard met irrationele dwanggedachten, beweren specialisten als Weijts en Karsten. Ik moet op mijn werk altijd tienen halen, ik moet mijn collega's altijd helpen, ik wil dat iedereen mij aardig vindt, en ik mag geen fouten maken, bijvoorbeeld. Met behulp van de zogeheten RETmethode (RET staat voor rationeel emotieve therapie) leren burnoutpatiënten deze irrationele gedachten te vervangen door meer realistische gedachtes.

Een ander zwak punt van veel gestresste mensen is dat ze niet assertief genoeg zijn op hun werk. Ze kunnen nieuwe opdrachten niet weigeren ook niet als ze het al razend druk hebben - en vragen zelden om hulp. Ook op dat gebied zal iemand zijn gedrag flink onder de loep moeten nemen, of met behulp van gedragstherapie veranderen. Toch kan al dat timmeren aan jezelf onvoldoende zijn om een volgende instorting te voorkomen. Burnout wordt altijd mede veroorzaakt door de werksituatie', zegt John Klein Hesselink, die onderzoeker is bij TNO Arbeid en ook bedrijven adviseert over werkstress. 'Ik ben ervan overtuigd dat een burnout iedereen kan treffen, ook stressbestendige mensen, alleen overkomt het hen wat later.' Klein Hesselink gelooft daarom maar beperkt in het nut van antistresscursussen. 'Tijdelijk ben je wel van je problemen af, maar als de werksituatie niet verandert, loop je na verloop van tijd weer tegen dezelfde problemen aan.'

Wie maakt kans op burnout?
Wie denkt: dat zal mij niet overkomen, zit er waarschijnlijk naast. Maastrichtse onderzoekers volgden drie jaar lang ruim achtduizend aanvankelijk gezonde en fitte werknemers. Een jaar na de aanvang van het onderzoek bleek dat tien procent van de mannen en veertien procent van de vrouwen last had van langdurige vermoeidheid, het voorportaal van de zo gevreesde burnout.
Het onderzoek constateerde een opmerkelijke samenhang tussen het lichaamsgewicht en de kans op vermoeidheid. Mannen met overgewicht liepen meer risico. Bij vrouwen leek het verband juist omgekeerd, vrouwen met ondergewicht hadden zelfs drie keer zo veel kans op langdurige vermoeidheid. Volgens een rapport van de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling voelt zo'n tien procent van de werkenden zich ernstig vermoeid. Ongeveer vier procent heeft te maken met burnoutverschijnselen. Docenten in het onderwijs worden relatief het meest arbeidsongeschikt verklaard ten gevolgen van burnout.
Er zijn twee momenten waarop het burnoutrisico het grootst is. Aan het begin en halverwege een loopbaan. De eerste categorie zijn pasafgestudeerden die hun idealen niet kunnen verwezenlijken in hun baan. De laatste groep loopt vast omdat het werk bijvoorbeeld geen uitdaging meer biedt. Werkende moeders worden - in tegenstelling tot wat vaak wordt aangenomen - minder vaak getroffen door burnout. Singles lopen een veel groter risico op burnout.

De voortekenen van burnout

Fysiek 

• Slechter slapen, vroeg wakker
• Opgejaagd
• Hoofdpijn
• Buikpijn
• Hartkloppingen
• Zwetende handen

Denken

• Minder flexibel
• Sneller geïrriteerd
• Minder betrokkenheid voelen
• Vergeetachtigheid
• Moeite met concentreren
• Afname vindingrijkheid
• Malende gedachten
• Minder gevoel voor humor Emotioneel
• Meer zorgen
• Stemmingswisselingen
• Snel huilen, brok in de keel

Gedrag

• Bazig zijn
• Snel vitten
• Rusteloosheid
• Besluiteloosheid
• Traagheid (niks komt af)
• Meer eten/roken/drinken

De stadia van burnout
1 Fysieke en mentale uitputting (elke avond met een afhaalpizza op de bank ploffen en zappend voor de tv in slaap vallen, stress op het werk door een combinatie van te veel verantwoordelijkheid en te weinig middelen en bevoegdheden en een overvolle agenda).

2 Schaamte en vertwijfeling (over de eigen kwaliteiten, de toekomst, het presteren).

3 Cynisme en harteloosheid (een hardere opstelling tegenover collega's en gevoelens van onverschilligheid zijn typische reacties die mensen vertonen als ze lange tijd blootstaan aan stress).

4 Fatalisme, hulpeloosheid en crisis (het maakt allemaal niks meer uit, een totaal machteloos gevoel, losse tranen, scheuren in het pantser; de burnout is een feit).

Burnout is een fysieke stoornis
In tijden van nood beschikt het lichaam over een extra energiebron. Wie over zijn vermoeidheid heen stapt, snoept energie uit die noodbron. 'Ik zeg altijd: dan gaat de aanjager aan, de choke', zegt psychotherapeut Sonja van Zweden van het burnoutadviesbureau CSR Centrum Amsterdam. Voor het gebruik van die extra energie betalen we een hoge prijs, want er is veel hersteltijd nodig om de noodvoorraad weer aan te vullen. 

Als iemand niet voldoende herstelt en door blijft beulen, nemen de stresshormonen als adrenaline, cortisol en noradreline in het bloed cumulatief toe. In principe zou je dus middels een bloedtest kunnen vaststellen of iemand een burnout heeft. 'Helaas is die hormoonmeting zo duur, dat dit bijna niet gebeurt', aldus Van Zweden.

Door de hormonale veranderingen gaat het lichaam anders functioneren. 'Het lichaam stelt zich in op een alarmsituatie. Er gaat extra bloed naar de spieren, waardoor die gespannen aanvoelen, de pijngrens verschuift, de spijsvertering neemt af en het motorisch reactievermogen gaat op scherp staan. Dit lichamelijke mechanisme stamt uit de oertijd, toen de mens nog op de vlucht moest slaan voor een leeuw.'

Omdat mensen bij chronische stress onvoldoende kunnen herstellen, raken ze uiteindelijk in een situatie waarbij ze te gestrest zijn om te kunnen profiteren van rust. Ze kunnen niet meer goed slapen, voelen zich 's ochtends moe in plaats van fit - en dat dag in, dag uit. Dat mensen met een burnout snel geïrriteerd raken of in tranen zijn, heeft daarom nauwelijks te maken met emoties, maar wordt veroorzaakt door de ontregeling van het neurohormonale systeem', zegt Van Zweden. In wezen is er geen verschil tussen lichamelijke vermoeidheid en geestelijke vermoeidheid, stelt ze. 'Je kunt spierpijn krijgen van te veel denken en topsporters die overtraind zijn, krijgen psychische klachten.'